Malta Summit

Op 2 en 3 december 1989 vormde Malta het middelpunt van de internationale journalistiek. Duizenden journalisten bezochten het eiland om de topontmoeting tussen de toenmalige wereldleiders George Bush sr. van de Verenigde Staten en de Russische president Mikhail Gorbachev bij te wonen. De gesprekken vonden plaats op het Russische luxecruiseschip S.S. Maksim Gorkiy en worden internationaal door velen gezien als het einde van de koude oorlog. Hoewel het opheffen van de Sovjet-Unie op 26 december 1991 natuurlijk het feitelijke einde van die periode vormde.


Aanleiding

Op 9 november 1989 viel de Berlijnse muur. Op 2 mei van datzelfde jaar nam Hongarije een aanvang met de afbraak van het 'IJzeren gordijn'. Die gebeurtenissen konden natuurlijk niet zomaar plaatsvinden. De socialistische Oost-Europese landen waren allen lid van het Warschaupact. Oud-president Leonid Brezjnev van de U.S.S.R. verbood landen uit het pact te stappen door middel van de zogenaamde brezjnevdoctrine. Toen Michail Gorbatsjov in 1988, als onderdeel van zijn hervormingspolitiek perestrojka, de brezjnevdoctrine afschafte en de teugels liet vieren, doken in veel Oostbloklanden nationalistische gevoelens op en viel het hele Warschaupact uit elkaar.

De Amerikanen waren Rusland qua militaire- en ruimtevaarttechniek voorbij gestreefd. Hoewel het nooit tot een directe confrontatie tussen het oosten en westen is gekomen, kon de wapenwedloop tussen het Warschaupact en de NAVO door geen van de partijen gewonnen worden. Om de 'tegenstander' af te schrikken van het gebruik van kernwapens, produceerden beide staten voldoende kernwapens om elkaar meerdere malen van de kaart te kunnen vegen. De NAVO was bang voor een Russische aanval met conventionele wapens over land, waardoor de West-Europese legers onder de voet zouden worden gelopen door een numerieke overmacht aan Russen. Om de Russen ervan te weerhouden aan te vallen, dreigde de NAVO met kernwapens. De Russen konden dat slechts overtreffen door nog meer kernwapens te maken. Beide supermachten waren zich ervan bewust dat een aanval snel zou escaleren. Zodoende ontstond een patstelling waarbij geen van de partijen het waagde aan te vallen. De enorme rivaliteit uitte zich vooral in andere zaken, zoals in de sport.

Met het uiteenvallen van het Warschaupact verdween een wereldmacht van het toneel. Hoewel Rusland nog steeds over een groot militair arsenaal beschikte, was het voor beide wereldmachten noodzakelijk zich te bezinnen op de verhoudingen. Al voor de top op Malta leidde dit tot afspraken over het schrappen van kernwapens.


De top

Tijdens de top op Malta werd afgesproken het proces van het terugtrekken van troepen en wapens uit Europa te versnellen. De onderhandelingen over het verminderen van het aantal strategische kernwapens zouden in verhoogd tempo worden gevoerd. Gorbachev beloofde Bush nooit een 'warme' oorlog tegen de NAVO te beginnen. Bush beloofde handelsrestricties met Rusland te herzien, zodat Rusland, nu het een stap richting het kapitalisme had gezet, kans had om haar financiële situatie te verbeteren. Samen spraken ze over een lange periode van vrede die aan zou breken.

Tijdens de gesprekken werden geen verdragen ondertekend. De gesprekken vormden echter wel de basis voor verdragen die tijdens volgende ontmoetingen werden ondertekend.


Omstandigheden

De omstandigheden waarin de ontmoeting plaatsvond waren verre van optimaal. Het was ontzettend rotweer op Malta. Het stormde en er waren zware slagregens. De S.S. Maksim Gorkiy (van de U.S.S.R) en de USS Belknap lagen afgemeerd in de Marsaxlokk-baai, maar ook die bood weinig bescherming tegen de hoge golven. Het bootje waarmee president Bush pendelde tussen de twee schepen, leek nauwelijks bestand tegen het natuurgeweld. Tijdens de meeting werd Bush ook gesignaleerd met pleisters tegen zeeziekte achter zijn oren. Condoleezza Rice, destijds directeur van Sovjet- en Oost-Europese zaken in de Nationale Veiligheidsraad, beschreef de situatie als volgt:

"It took a long time to get it arranged, finding a place, a place that would not be ceremonial, a place where you didn't have to do a lot of other bilaterals. And fortunately - or unfortunately - they chose Malta, which turned out to be a really horrible place to be in December. Although the Maltese were wonderful, the weather was really bad."

Bush, die nog geen jaar president was, wilde op korte termijn met zijn Russische tegenhanger spreken. Bush zocht een locatie waar de persmuskieten op afstand bleven. Gorbachev had voor begin december een staatsbezoek in Italië op de agenda staan. Bush stelde voor de top op Sicilië te houden. Maar dat wilde Gorbachev niet, aangezien Italië lid is van de NAVO. Ook Cyprus viel af, vanwege het Turks-Cypriotische conflict. De beslissing om de top op het neutrale Malta te houden werd gemaakt op advies van William Bush, de broer van de president. Hij was kort voor de ontmoeting in Malta geweest om de viering van 25 jaar onafhankelijkheid bij te wonen. Dat was echter in september en dan is het weerbeeld nogal anders.

De keuze voor Malta vormde voor de pers een logistieke nachtmerrie. Malta was geen optimale locatie. Er kon nauwelijks gebruik gemaakt worden van bestaande infrastructuur op het gebied van communicatie. Daarom moesten alle grote televisiestations hele studio's invliegen. Alle communicatie met de buitenwereld moest noodgedwongen plaatsvinden met behulp van de satellietcommunicatie.

Hoewel de gesprekken gemoedelijk verliepen en er vooral verzoenend gesproken werd, lag er achter de horizon een hele oorlogsvloot klaar. De Amerikanen hadden bijvoorbeeld het vliegdekschip USS Forrestal klaarliggen met daarbij een aantal torpedobootjagers, kruisers, fregatten en een amfibisch transportschip, zodat direct kon worden ingegrepen. De angst was er natuurlijk vooral voor de Libiërs. In opdracht van de Libische leider Moammar al-Qadhafi waren in de jaren ervoor immers wat terroristische aanslagen gepleegd tegen het westen. Gelukkig bleef het rustig rondom de top.