Malta Summit
De voorpagina van Time Magazine
Op 2 en 3 december 1989 vormde Malta het middelpunt van de internationale journalistiek. Duizenden journalisten bezochten het eiland om de topontmoeting tussen de toenmalige wereldleiders George H.W. Bush sr. (*1924, †2018) van de Verenigde Staten en de Russische president Michail Gorbatsjov (*1931, †2022) bij te wonen. De gesprekken vonden plaats op het Russische luxecruiseschip S.S. Maksim Gorkiy (Максим Горький) en worden internationaal door velen gezien als het begin van het einde van de Koude Oorlog. Hoewel het opheffen van de Sovjet-Unie op 26 december 1991 natuurlijk het feitelijke einde van die periode vormde.
Aanleiding
Op 9 november 1989 viel de Berlijnse muur. Eerder dat jaar, op 2 mei, nam Hongarije een aanvang met de afbraak van het IJzeren gordijn. Die gebeurtenissen konden natuurlijk niet zomaar plaatsvinden. De socialistische Oost-Europese landen waren allen lid van het Warschaupact, waarbinnen onderlinge solidariteit weerstand moest bieden aan het kapitalisme. Landen werd middels de zogenaamde Brezjnevdoctrine, door oud-president Leonid Brezjnev (1906 – 1982) van de U.S.S.R., verboden om uit het pact te stappen. Toen Michail Gorbatsjov in 1988, als onderdeel van zijn hervormingspolitiek Perestrojka, de Brezjnevdoctrine afschafte en de teugels liet vieren, doken in veel Oostbloklanden nationalistische gevoelens op en viel het hele Warschaupact uit elkaar.
Tijdens de Koude Oorlog stonden het Oosten (de landen van het Warschaupact onder leiding van Rusland) en Westen (de NAVO-landen onder leiding van de Verenigde Staten) lijnrecht tegenover elkaar. Er ontstond hierbij een wapenwedloop. De NAVO was bang voor een Russische aanval met conventionele wapens over land, waardoor de West-Europese legers onder de voet zouden worden gelopen door een numerieke overmacht aan Russen. Om de Russen ervan te weerhouden aan te vallen, plaatste de NAVO strategische kernwapens in Europa. De Russen konden dat slechts overtreffen door nog meer kernwapens te maken. Om elkaar af te schrikken produceerden beide partijen voldoende kernwapens om elkaar meerdere malen van de kaart te kunnen vegen.
Beide supermachten waren zich ervan bewust dat een aanval snel zou escaleren. Zodoende ontstond een patstelling waarbij geen van de partijen het waagde aan te vallen. Aangezien het voor beide partijen duidelijk was dat de wapenwedloop tussen het Warschaupact en de NAVO door geen van de partijen gewonnen kon worden, is het nooit tot een directe confrontatie tussen het Oosten en Westen gekomen. Het feit dat de Amerikanen de Russen qua militaire- en ruimtevaarttechniek voorbij streefden, leverde per saldo niets op. De onderlinge rivaliteit toonde zich vooral in niet militaire confrontaties, zoals in de sport.
Met het uiteenvallen van het Warschaupact verdween een wereldmacht van het toneel. Hoewel Rusland nog steeds over een groot militair arsenaal beschikte, was het voor beide wereldmachten noodzakelijk zich te bezinnen op de verhoudingen. Al voor de top op Malta leidde dit tot afspraken over het schrappen van kernwapens.
De top
Tijdens de top op Malta werd afgesproken het proces van het terugtrekken van troepen en wapens uit Europa te versnellen. De onderhandelingen over het verminderen van het aantal strategische kernwapens zouden in verhoogd tempo worden gevoerd. Gorbatsjov beloofde Bush nooit een 'warme' oorlog tegen de NAVO te beginnen. Bush beloofde handelsrestricties met Rusland te herzien, zodat Rusland, nu het een stap richting het kapitalisme had gezet, kans had om haar financiële situatie te verbeteren. Samen spraken ze over een lange periode van vrede die aan zou breken.
Tijdens de gesprekken werden geen verdragen ondertekend. De gesprekken vormden echter wel de basis voor verdragen die tijdens volgende ontmoetingen werden opgesteld.
Omstandigheden tijdens de ontmoeting
End of the Cold War monument in Birzebbuga
Bush, die nog geen jaar president was, wenste na zijn aantreden op korte termijn met zijn Russische tegenhanger te spreken. Hij zocht daarvoor naar een ontmoetingslocatie waar de persmuskieten op afstand bleven. Gorbatsjov had voor begin december een staatsbezoek in Rome op de agenda staan, met op 1 december onder andere een bezoek aan Paus Johannes Paulus II (*1920, †2005). Bush stelde daarom voor de top op Sicilië te houden. Maar dat wilde Gorbatsjov niet, aangezien Italië lid is van de NAVO. Ook Cyprus viel af, vanwege het Turks-Cypriotische conflict. De beslissing om de top op het neutrale Malta te houden werd gemaakt op advies van William Bush, de broer van de president. Die was twee maanden voor de ontmoeting in Malta geweest om de viering van 25 jaar onafhankelijkheid bij te wonen. Die viering vond plaats op 21 september 1989 en toen was het weer perfect.
Omstandigheden
De omstandigheden waarin de ontmoeting plaatsvond waren verre van optimaal. Het was in die decembermaand ontzettend rotweer op Malta. Het stormde en er waren zware slagregens. De kruiser Slava (van de U.S.S.R) en de USS Belknap (vlaggenschip van de Amerikaanse zesde vloot) lagen afgemeerd in de Marsaxlokk-baai, maar die bood weinig bescherming tegen de hoge golven. Het bootje waarmee president Bush pendelde tussen de twee schepen, leek nauwelijks bestand tegen het natuurgeweld. Tijdens de meeting werd Bush ook gesignaleerd met pleisters tegen zeeziekte achter zijn oren. Condoleezza Rice, destijds directeur van Sovjet- en Oost-Europese zaken in de Nationale Veiligheidsraad van de VS, beschreef de situatie als volgt:
"It took a long time to get it arranged, finding a place, a place that would not be ceremonial, a place where you didn't have to do a lot of other bilaterals. And fortunately - or unfortunately - they chose Malta, which turned out to be a really horrible place to be in December. Although the Maltese were wonderful, the weather was really bad."
Het ontvangt op Malta, door premier Fenech Adami, vond plaats in de nacht van 1 op 2 december. Bush vloog hier vanaf de luchthaven in Luqa met een helikopter naartoe, Gorbatsjov werd met Russische presidentiële auto gebracht. Bush had zijn vrouw, Barbara, thuisgelaten. Raisa Maksimovna Gorbatsjova (*1932, †1999) was wel meegekomen naar het eiland. Zij bezocht onder andere de Sint John's Co-Kathedraal, maar stond daar aanvankelijk voor een gesloten deur, omdat de sleutel zoek was.
Gepland was dat de gesprekken plaats zouden vinden op de Slava en de USS Belknap. De ruige omstandigheden maakten dat onmogelijk. Er werd voor gekozen uit te wijken naar de T.S. Maksim Gorkiy. Dit was een van oorsprong Duitse luxe oceaanliner met een Russische naam en Russische bemanning. Het schip lag stevig aan de kade van wat tegenwoordig de Freeport is en vormde dus een veel geschikter decor voor de gesprekken. Tijdens de onderhandelingen zaten de wereldleiders zodanig dicht op elkaar dat hun papieren elkaar raakten, ze elkaar konden schoppen, maar ook goed in de ogen kijken. De Slava zou later overigens wederom een rol spelen in de geschiedenis. Op 14 april 2022 was het onder de naam Moskva actief als vlaggenschip van de Russische Zwarte zeevloot, toen het werd geraakt door een Oekraëense Neptun antischeepsraket, waardoor het schip tot zinken werd gebracht.
De keuze voor Malta vormde voor de pers een logistieke nachtmerrie. Malta was geen optimale locatie. Er kon nauwelijks gebruik gemaakt worden van bestaande infrastructuur op het gebied van communicatie. Daarom moesten alle grote televisiestations hele studio's invliegen. Alle communicatie met de buitenwereld moest noodgedwongen plaatsvinden met behulp van de satellietcommunicatie.
Hoewel de gesprekken gemoedelijk verliepen en er vooral verzoenend gesproken werd, lag er achter de horizon een hele oorlogsvloot klaar. De Amerikanen hadden bijvoorbeeld het vliegdekschip USS Forrestal klaarliggen met daarbij een aantal torpedobootjagers, kruisers, fregatten en een amfibisch transportschip, zodat direct kon worden ingegrepen. De angst was er natuurlijk vooral voor de Libiërs. In opdracht van de Libische leider Moammar al-Qadhafi waren in de jaren ervoor immers wat terroristische aanslagen gepleegd tegen het westen. Gelukkig hielden de Libiërs zich tijdens de top gedeisd.
Achtergrondartikelen
In het archief vonden wij twee achtergrondartikelen uit de Leidsch Dagblad over deze topontmoeting. Deel 1 vind is hier te vinden en deel 2 hier.
|