Caravaggio
Portret van Caravaggio door Ottavio Leoni.
(klik hier voor groter formaat)
Michelangelo Merisi di Caravaggio was een Italiaanse renaissanceschilder die werd geboren in het Noord-Italiaanse plaatsje Caravaggio, nabij Milaan, op 25 september van het jaar 1571. Tijdens zijn leven schilderde hij voornamelijk in Rome, Napels, Malta en op Sicilië. Behalve door zijn uitmuntende schilderskunsten, stond Caravaggio bekend als querulant die weinig op had met het gezag. Daarvan is echter weinig terug te vinden in zijn schilderswerk. Het was een schilder die weigerde te produceren wat het publiek van hem verlangde en wat men gewend was. Hij deed het radicaal anders; ideale schoonheid, perfecte proporties en een klassiek decorum leken voor hem niet van belang. Hij zocht naar zuiverheid, waarden en emoties als verwondering, levendigheid, beweging, liefde, scherts en afschuw. Daarmee stond hij aan de wieg van de Barok in de eeuwige stad Rome. Hij portretteerde de mensen van de straat; misdadigers, hoeren en arbeiders met ruwe handen en vuile voeten, vormden de inspiratie voor de personen die hij schilderde. In de 18 jaar dat Caravaggio als schilder actief was, produceerde hij buitengewoon veel schilderijen. Dit was nodig omdat door de Italiaanse Rooms-katholieke kerk in een heel korte periode veel grote kerken werden gebouwd. Deze moesten natuurlijk gevuld worden met het nodige schilderwerk. Momenteel zijn er nog slechts tachtig van de werken van Caravaggio bekend.
Op Malta is Caravaggio vooral beroemd vanwege het schilderij The beheading of Saint John the Baptist (De onthoofding van Johannes de Doper), dat valt te bewonderen in het oratorium van de Sint John's Co-Kathedraal te Valletta. Andere werken van de schilder zijn onder meer te bezichtigen in het Uffizi in Florence, de National Gallery in Londen, het Louvre in Parijs en het Prado in Madrid.
Caravaggio stierf zonder familie en zonder leerlingen of atelier. Daardoor was er niemand die zijn documenten en nalatenschap kon beheren. Bekend is dat het leven van de schilder met schandalen was omgeven, waardoor veel mensen hem maar al te graag wilden vergeten. De periode waarin Caravaggio leefde, was buitengewoon woest. Geweld en drankmisbruik liepen daardoor als een rode draad door zijn veelbewogen leven. Hij zou homoseksueel geweest zijn en zich daarnaast tegoed hebben gedaan aan prostituees. Hij ging, gewapend met een degen, altijd met een knecht over straat en was voortdurend op zoek naar ruzie.
In de periode dat Caravaggio in Rome schilderde, kreeg hij het aan de stok met ene Ranuccio Tomassoni; de leider van een gewapende groep. Nadat ze op 28 mei 1606 samen een stukje geroeid hadden, kregen ze tijdens een potje pallacorda (een soort tennis) ruzie om een prostituee (Fillide Melandroni). Tijdens de confrontatie smeet Caravaggio zijn rivaal op de grond en stak hem, al dan niet per ongeluk, in het kruis, waarna Tomassoni overleed aan de daarop volgende slagaderlijke bloeding. Omdat er hierna een prijs op zijn hoofd werd gezet (een zogenaamde bando capitale) en hij wilde ontkomen aan zijn straf, dook Caravaggio een poosje onder om even later weer op te duiken in Napels, wat buiten de jurisdictie van Rome lag. Vanuit Napels vertrok hij in het jaar 1607 naar Malta, om in opdracht van de Maltezer ridders een altaarschilderij van Johannes de Doper te maken. In juli van het jaar 1608 werd hij tot ridder geslagen. Lang heeft hij daarvan niet mogen genieten, want naar aanleiding van een volgende vechtpartij, waarbij hij een hoger geplaatste ridder uitschold en vernederde, werd hij aan het eind van datzelfde jaar uit de ridderorde gezet en gevangengenomen. Hij wist te ontsnappen en reisde naar Syracuse en van daar naar Messina en Palermo om uiteindelijk terug te keren naar Napels. Hier raakte hij wederom betrokken bij vechtpartijen. Hij maakte veel vijanden en ook de Maltezer ridders wier eer hij geschonden had, wilden hem dood hebben. Caravaggio sliep daarom in die tijd altijd gekleed en gewapend en was altijd bang gevangen genomen te worden. Tijdens een ruzie in een herberg, werd hij met een mes in het gelaat gestoken. Hierdoor raakte het gezicht van Caravaggio onherkenbaar verminkt.
Vlak voor zijn dood, schilderde Caravaggio een schilderij om via kardinaal Scipione Borghese (1577 – 1633) te Rome om een pardon voor zijn daden te vragen. In dit schilderij toont hij David met het afgehakte hoofd van Goliath. Het ontzielde hoofd, de verwrongen mond in een laatste schreeuw bevroren, is een zelfportret. Hiermee presenteerde Caravaggio zich als iemand die weet dat hij schuldig is, maar om clementie vraagt. Die clementie kwam niet meer op tijd, want Caravaggio stierf uiteindelijk, compleet berooid op 18 juli van het jaar 1610 waarschijnlijk aan een zonnesteek, die hij letterlijk op het strand opliep, terwijl hij verzwakt was door loodvergiftiging en syfilis, bij aankomst in het Toscaanse plaatsje Porto Ercole. Na zijn dood verdween Caravaggio in de anonimiteit, totdat zijn werk in de tweede helft van de twintigste eeuw werd herontdekt. Pas 400 jaar na zijn dood, in 2010 dus, werd het vermoedelijke graf van de schilder teruggevonden door Italiaanse wetenschappers in het plaatsje Porto Ercole.
Tijdens zijn leven was Caravaggio zeer invloedrijk. Hij veranderde de manier waarop geschilderd werd in heel Europa. Caravaggio droeg veel bij aan het theologische debat van die tijd. Zijn manier van schilderen was erg natuurgetrouw, met dramatische licht- en schaduweffecten (clair obscur) en volkse figuren. Hij creëerde een religieus of mythologisch getint drama of theater op het doek en probeerde de hoofdrolspelers er op een zo natuurlijk mogelijk wijze in te plaatsen. Om dat te accentueren, maakte hij op indrukwekkende wijze gebruik van ongewone perspectieven, licht en schaduw, waardoor de perfecte compositie ontstond. Tevens gunde hij veel aandacht aan schijnbare kleinigheden. Gebruiksvoorwerpen en kleding in details zijn in de schilderijen vaak vies, rot, versleten of kapot. Bekende schilders als Peter Paul Rubens, Rembrandt van Rijn en Johannes Vermeer lieten zich in hun werken onder meer inspireren door Caravaggio.
De onthoofding van Johannes de Doper
The beheading of Saint John.
(klik hier voor groter formaat)
Het schilderij 'De onthoofding van Johannes de Doper' is een monumentaal werk en volgens velen het beste schilderij dat in de gehele zeventiende eeuw gemaakt is. Het schilderij geeft een gebeurtenis beschreven in de Bijbel weer: de uiteindelijke onthoofding van Johannes de doper in het fort Machaerus, dat in het westen van het huidige Jordanië zou hebben gestaan.
De reden voor de onthoofding lag nogal gecompliceerd. Johannes zat vast vanwege het feit dat hij Herodus Antipas berispt had, omdat die scheidde van zijn vrouw en een affaire had met Herodias; de vrouw van zijn broer. Op de verjaardag van Herodus danste de verleidelijke dochter van Herodias, Salomé voor Herodus en zijn gasten. Dit deed zij zo goed dat Herodus haar, toen hij eenmaal dronken was, alles beloofde wat zij maar wilde hebben. Salomé vroeg haar moeder Herodias om raad. Die zei dat ze het hoofd van Johannes de Doper op een schaal moest eisen. En zo geschiedde.
Op het schilderij staat een gespierde beul afgebeeld. Deze steekt met de ene hand zijn bebloede mes in het holster achter zijn rug en raapt met de andere hand het hoofd van Johannes de Doper aan de haren van de grond op. De zojuist onthoofde Johannes de Doper ligt met zijn handen op de rug gebonden, gekleed in een felrode mantel op de grond. De hoofdrolspelers in het tafereel staan er in een halve cirkel omheen. Een strenge cipier wijst gebiedend de schotel in de handen van een dienares aan, waarop de beul het hoofd dient neer te leggen, terwijl een andere dienares vertwijfeld met de handen naar het (eigen) hoofd grijpt. Op de achtergrond staat de gevangenis afgebeeld. Van achter een getralied raam slaan twee gevangenen het gebeuren gade. Verbijsterd, omdat dit wellicht ook hun lot zal zijn.
'De onthoofding van Johannes de Doper' was het enige schilderij dat Caravaggio in zijn leven signeerde. Deskundigen denken dat hij daarmee aangaf zelf ook graag als martelaar te willen sterven.
In het jaar 1991 werd het schilderij beschadigd. Een geesteszieke maakte een twee meter lange inkerving onder in het werk. In het Italiaanse Florence werd het vervolgens opgeknapt en gerestaureerd. Nadat het in datzelfde jaar de Europese top in Florence opluisterde, is het weer teruggebracht naar Valletta, waar het nu nog steeds hangt.
Caravaggio in Nederland
Het werk van Caravaggio was in zijn tijd erg vernieuwend en spectaculair. Hierdoor verwierf het de interesse van kunstschilders in geheel Europa. Tussen 1600 en 1630 waren er in Rome ruim 2700 kunstenaars geregistreerd. Onder hen bevonden zich 572 buitenlanders. Allen lieten zij zich inspireren door dezelfde werken. Aan het Protestantse Nederland ging de Barok in Rome grotendeels voorbij. Een uitzondering hierop vormde het erg Katholieke Utrecht. Vanuit daar trokken wel schilders naar Rome. In hun werk lieten Utrechtse Caravagisten, als Dirck van Baburen, Jan van Bijlert, Hendrick ter Brugghen, Gerrit van Honthorst en Matthias Stom, zich vervolgens sterk beïnvloeden door Caravaggio.
Caravaggio-Bernini. Barok in Rome
Hoewel het werk van Caravaggio ook in Nederland bijzonder wordt gewaardeerd, wordt er geen enkel werk van de schilder permanent tentoongesteld in het land. In het Rijksmuseum te Amsterdam bijvoorbeeld is wel ruimte ingericht voor schilderijen die tot de stroming Caravaggisme behoren, maar kent de eigen collectie geen werk van Caravaggio zelf. Wel worden soms stukken geleend die tijdelijk te zien zijn. Zoals voor de tentoonstelling Caravaggio-Bernini. Barok in Rome die van 14 februari tot en met 7 juni 2020 in het Rijksmuseum te Amsterdam bezoeken is. Hier is ook aandacht voor de werken van beeldhouwer Gian Lorenzo Bernini (1598 – 1680). De expositie omvat de volgende werken van Caravaggio:
- Narcissus uit de Roomse Galleria Nazionale d'Arte Antica;
- Incoronazione di spine (de Doornenkroning) uit het Kunsthistorisches Museum te Wenen;
- Sint Franciscus van Assisi Mediterend uit Museo civico Ala Ponzone in Cremona;
- Johannes de Doper in de wildernis uit Galleria Nazionale d'Arte Antica in Rome;
- Fra Antonio Martelli als ridder in de Orde van Malta uit het Palazzo Pitti in Florence;
- Jongen gebeten door een hagedis uit de National Gallery te Londen.
Tussen de tentoongestelde werken van caravagisten hangen tevens werken van de beroemde Maltese schilder Mattia Preti.
Utrecht, Caravaggio en Europa
Voor de tentoonstelling Utrecht, Caravaggio en Europa in het Centraal Museum te Utrecht (16 december 2018 t/m 24 maart 2019), gaf het Vaticaan het werk De graflegging van Christus in bruikleen. Tevens werd het werk Mediterende Hieronymus uit het Monasterio de la Virgen de Montserrat tentoongesteld, naast de werken van de Utrechtse Caravaggisten en andere Europese schilders die dezelfde stroming volgden.
Galerij Prins Willem V
Tussen 11 oktober en 8 december 2011 was het schilderij Jongen gebeten door een hagedis in de Galerij Prins Willem V te Den Haag te bewonderen. Het, uit de National Gallery te Londen geleende werk, vormde destijds een enorme publiekstrekker.
Rembrandt-Caravaggio
In 2006 werd in het Van Gogh Museum te Amsterdam de tentoonstelling Rembrandt-Caravaggio gehouden ter gelegenheid van het Rembrandt 400-themajaar. De tentoonstelling over de twee grootste kunstenaars van de Gouden Eeuw, trok maar liefst 400.000 bezoekers.
Trivia
Caravaggio werd in de achttiende eeuw wel de 'Rembrandt van Italië' genoemd en Rembrandt van Rijn (1606 – 1669), op zijn beurt, werd de 'Caravaggio van het volk benoorden de Alpen' genoemd. Aangezien Caravaggio vier jaar na de geboorte van Rembrandt stierf, kunnen ze elkaar onmogelijk in levenden lijve ontmoet hebben. Rembrandt reisde in zijn leven bovendien nooit verder dan Brabant.
Caravaggio wordt in Malta en Italië nog regelmatig vereerd met zaken die naar hem vernoemd zijn. Het vliegveld Milaan-Bergamo (na Malpensa en Linate de derde luchthaven van Milaan) heet officieel Il Caravaggio International Airport. Die luchthaven ligt in de provincie Bergamo, waarin ook het stadje Caravaggio (waar de schilder opgroeide) ligt. Niet geheel toevallig is het bestuur van dat stadje een levendige stedenband aangegaan met Valletta.
The English Patient
In het bekende boek 'The English Patient' van Michael Ondaatje wordt ook een rol gespeeld door een persoon met de naam Caravaggio. Op het eerste gezicht hebben beide Caravaggio's weinig overeenkomsten met elkaar. Toch vormde de schilder wel degelijk de inspiratie voor de figuur die in het boek een spion en dief speelt. Beide personen hebben het instinct van iemand op de vlucht, ontberen intimiteit, maar hebben wel de nijging in de schaduw te staan en te observeren.
|